Timens diem mortis meae: el testamento de Urraca de Castilla, reina de Portugal (1214)

Autores/as

  • Victoria Perrino Universidad Complutense de Madrid. España

DOI:

https://doi.org/10.24197/em.25.2024.385-420

Palabras clave:

Urraca de Castilla, testamentos regios, cultura política, Portugal, siglo XIII

Resumen

Los testamentos son una fuente básica de conocimiento por ser documentos individuales, cuyos formulismos son reflejo del sistema de creencias y la mentalidad colectiva de una época incardinada en unas coordenadas espaciales y temporales específicas. Por tal motivo, se analizará el testamento de la reina Urraca de Castilla, cuya trayectoria vital ha sido tan tímidamente abordada por la historiografía, a fin de profundizar en el conocimiento de su coyuntura circunstancial y, con ello, incrementar tanto la información sobre la creencia en la salvación del alma a través de las obras pías como las dinámicas de relación entre el poder regio y el eclesiástico en la Plena Edad Media.

Descargas

Los datos de descargas todavía no están disponibles.

Citas

Fuentes primarias

Bulário Português. Inocêncio III (1198-1216), editado por Maria Alegria Marques y Avelino de Jesus da Costa. Coímbra: Instituto Nacional de Investigação Científica, 1989.

Crónica de veinte reyes, editado por Jesús María Jabato Saro. Burgos: Ayuntamiento de Burgos, 1981.

Crónica latina de los reyes de Castilla, editado por Luis Charlo Brea. Cádiz: Universidad de Cádiz, 1984.

Sevilla, Isidoro de. Etimologías, editado y traducido por José Oroz Reta y Manuel Marcos Casquero. Madrid: Biblioteca de Autores Cristianos, 2004.

Sousa, António Caetano de. Provas da História Genealógica da Casa Real Portugueza, tomo I. Lisboa: Academia Real, 1739.

The Conquest of Santarém and Goswin’s Song of the Conquest of Alcácer do Sal. Editions and Translations of De expugnatione Scalabis and Gosuini de expugnatione Salaciae Carmen, editado por Jonathan Wilson. Londres: Routledge, 2021.

Ventura, Leontina y António Resende de Oliveira, ed. Chancelaria de D. Afonso III. Livros II e III. Coímbra: Imprensa da Universidade de Coimbra, 2011, https://doi.org/10.14195/978-989-26-0221-9.

Bibliografía

Alexandre-Bidon, Danièle. La mort au Moyen Âge. París: Pluriel, 2011.

Aventín, Mercé. “La familia ante la muerte: el culto a la memoria.” En La familia en la Edad Media: XI Semana de Estudios Medievales, editado por José Ignacio de la Iglesia Duarte, 387-412. Nájera: Instituto de Estudios Riojanos, 2000.

Bakkali-Hassani, Sarah. “El número de testigos en los testamentos medievales.” En Fundamentos del derecho sucesorio actual, editado por María Teresa Duplá Marín y Patricia Panero Oria, 53-62. Barcelona: Marcial Pons, 2018.

Barroca, Mário Jorge. “Cenas de passamento e de lamentação na escultura funerária medieval portuguesa (séc. XIII a XV).” Revista da Faculdade de Letras: serie 2 14 (1997): 655-84.

Bazán Díaz, Iñaki. “Las mujeres medievales como agentes de paz y reconciliación. Elementos de análisis y discusión.” E-Spania 33 (2019), https://doi.org/10.4000/e-spania.31445.

Brandão, António. Monarchia Lusitana, parte IV. Lisboa: Pedro Craesbeck, 1652.

Brito, Bernardo de. Elogios históricos dos senhores reis de Portugal. Lisboa: Typographia Rollandiana, 1825.

Bueno Domínguez, María Luisa. Espacios de vida y muerte en la Edad Media. Zamora: Semuret, 2001.

Bujanda, Fernando. “Elecciones de obispos en la diócesis de Calahorra.” Berceo 20 (1957): 317-28.

Carvalho, Elisa Maria Domingues da Costa. “A morte régia em Portugal na Idade Média. Aspectos rituais e atitudes perante a morte.” Cadernos do noroeste 9, no. 2 (1996): 157-248.

Carvalho, Elisa Maria Domingues da Costa. “A fortuna ao serviço da salvação da alma, da família e da memória, através dos testamentos dos arcebispos e dignatários de Braga na Idade Média (séculos XII-XV).” Lusitania Sacra: 2ª serie 13-14 (2001-2002): 15-40.

Chiffoleau, Jacques. La comptabilité de l’Au-delà. Les hommes, la mort et la religion dans la région d’Avignon à la fin du Moyen Age (vers 1320-vers 1480). Roma: École Française de Rome, 1980.

Coria Colino, Jesús. “El testamento como fuente de estudios sobre mentalidades (XIII-XV).” Miscelánea medieval murciana 9 (1982): 193-222.

Costa, Avelino Jesus da. Os mais antigos documentos escritos em português. Revisão de um problema histórico-linguístico. Coímbra: Instituto de História Económica e Social, 1992.

Davies, Wendy. Acts of Giving. Individual, Community, and Church in Tenth-Century Christian Spain. Nueva York: Oxford University Press, 2007, https://doi.org/10.1093/oso/9780199283408.001.0001.

Dias, Isabel Barros. “Imagens cronísticas de Urraca, princesa de Castela e rainha de Portugal.” En Castilla y Portugal en la Edad Media: relaciones, contactos, influencias (siglos XII-XV), editado por César Olivera Serrano, 59-84. Madrid: Dykinson, 2023, https://doi.org/10.2307/jj.8500794.5.

Dias, Marta Miriam Ramos. “In memory ad perpetuum. An analisis of medieval testaments.” Eikón / Imago 3, no. 5 (2014): 133-150, https://doi.org/10.5209/eiko.73391

Eubel, Konrad. Hierarchia Catholica Medii Aevi, vol. 1. Toronto: Monasterii Sumptibus et typis librariae Regensbergianae, 1913.

Farelo, Mário. “O episcopado após 1147.” En História da Diocese de Viseu. Séc. VI-1505, editado por José Pedro Paiva, vol. 1, 185-249. Coímbra: Imprensa da Universidade de Coimbra, 2016.

Farelo, Mário. “A acção dos bispos após 1147.” En História da Diocese de Viseu. Séc. VI-1505, editado por José Pedro Paiva, vol. 1, 364-410. Coímbra: Imprensa da Universidade de Coimbra, 2016.

Fernandes, Carla Varela. “El primer yacente portugués. En torno al sepulcro de la reina Urraca y las posibles relaciones entre los centros artísticos franceses y peninsulares.” En Alfonso VIII y Leonor de Inglaterra: confluencias artísticas en el entorno de 1200, editado por Marta Poza Yagüe y Diana Olivares Martínez, 397-421. Madrid: Ediciones Complutense, 2017.

Fleisch, Ingo. Sacerdotium – Regnum – Studium. Der westiberische Raum und die europäische Universitätskultur im Hochmittelalter: prosopographische und rechtsgeschichtliche Studien. Berlín: Lit, 2006.

Flórez, Henrique. España Sagrada. Theatro Geographico Historico de la Iglesia de España. Origen, divisiones y límites de todas sus Provincias, Antigüedad, Traslaciones, y estado antiguo, y presente de sus Sillas, con algunas disertaciones críticas, tomo XXI. Madrid: Antonio Marín, 1766.

Flórez, Henrique. Memorias de las Reynas Catholicas, tomo I. Madrid: Antonio Marín, 1770.

Fita, Fidel. “Testamento del Rey D. Alfonso VIII (8 diciembre 1204).” Boletín de la Real Academia de la Historia 8 (1886): 229-48.

Frey, Albert Romer. A dictionary of numismatic names, their official and popular designations. Nueva York: The American Numismatic Society, 1917.

García-Gallo de Diego, Alfonso. “Del testamento romano al medieval. Las líneas de su evolución en España.” Anuario de Historia del Derecho 47 (1977): 425-97.

García Herrero, María del Carmen. “María de Castilla, reina de Aragón (1416-1458), la mediación incansable.” E-Spania 20 (2015), https://doi.org/10.4000/e-spania.24120

González González, Julio. Alfonso IX, rey de León. Madrid: Consejo Superior de Investigaciones Científicas, 1942.

González González, Julio. El reino de Castilla en la época de Alfonso VIII, vol. I. Madrid: Consejo Superior de Investigaciones Científicas, 1960.

González, Javier Roberto. “El número como símbolo en la Edad Media latina.” Stylos 9, no. 1 (2000): 89-118.

González Vázquez, Marta. Las mujeres de la Edad Media y el Camino de Santiago. Santiago: Xunta de Galicia, 1989.

Guijarro González, Susana. El bien façer, el buen morir y la remembranza en la sociedad medieval burgalesa (siglos XIII-XV). Santander: Editorial de la Universidad de Cantabria, 2016.

Herculano, Alexandre. História de Portugal, tomo II. Lisboa: Casa da viúva Bertrand e filhos, 1847.

Hopper, Vincent Foster. Medieval Number Symbolism. Nueva York: Columbia University Press, 1938, https://doi.org/10.7312/hopp91968.

Krautheimer, Richard. Introducción a una iconografía de la arquitectura medieval. Vitoria-Gasteiz: Sans soleil ediciones, 2018.

Krus, Luís. “Celeiro e reliquias: o culto quatrocentista dos Mártires de Marrocos e a devoção dos nús.” En Passado, memória e poder na sociedade medieval portuguesa. Estudos, 149-70. Cascais: Redondo-Patrimonia, 1994.

Le Goff, Jacques. La bolsa y la vida. París: Gedisa, 1986.

Marques, Maria Alegria. “O Cister ibérico e as suas peculiaridades: o Reino de Portugal. Três rostos para uma obra.” En Monasterio de Piedra, un legado de 800 años. Historia, arte, naturaleza y jardín, editado por Herbert González Zymla y Diego Prieto López, 83-110. Coímbra: Universidade de Coimbra, 2019.

Marques, Maria Alegria y João Soalheiro. A corte dos primeiros reis de Portugal: Afonso Henriques, Sancho I, Afonso II. Gijón: Trea, 2009.

Martin, Georges. “Negociación y diplomacia en la vida de Berenguela de Castilla (1214-1246). Cuestionamiento genérico.” E-Spania 4 (2007), https://doi.org/10.4000/e-spania.21609.

Martin, Georges. “El testamento de Elvira (Tábara, 1099).” E-Spania 5 (2008), https://doi.org/10.4000/e-spania.21611.

Martín Cea, Juan Carlos. “El modelo testamentario bajomedieval castellano y su reflejo en los diferentes grupos sociales.” Edad Media: revista de historia 6 (2003-2004): 103-56.

Martins, Ana Maria. “O primeiro século do portugués escrito.” En Na Nosa Lyngoage Galega. A Emerxencia do Galego como Lingua Escrita na Idade Media, editado por Ana Boullón Agrelo, 161-84. Santiago de Compostela: CCG & ILG, 2007, https://doi.org/10.17075/nlg.2007.008.

Martínez Díez, Gonzalo. Alfonso VIII, rey de Castilla y Toledo (1158-1214). Gijón: Trea, 2007.

Mattoso, José. “O culto dos mortos na Península Ibérica (séculos VII a XI).” Lusitania Sacra 4 (1992): 13-38.

Mattoso, José, ed. O Reino dos Mortos na Idade Média Peninsular. Lisboa: Sá da Costa, 1996.

Mellén, Isabel. Tierra de damas. Las mujeres que construyeron el románico en el País Vasco. Vitoria-Gasteiz: Sans Soleil Ediciones, 2021.

Melo, Joana Ramôa. “Ser rainha e ser presente, ser mulher e ser potente: o suposto primeiro jacente régio português e as dúvidas geradas em torno da pertença a D. Urraca (1187-1220) ou D. Beatriz Afonso (1244-1300).” En Reginae Iberiae. El poder regio femenino en los Reinos Medievales Peninsulares, editado por Miguel García Fernández y Silvia Cernadas Martínez, 61-88. Santiago de Compostela: Universidad de Santiago de Compostela, 2015.

Menéndez-Pidal, Gonzalo. La España del siglo XIII leída en imágenes. Madrid: Real Academia de la Historia, 1986.

Miranda, José Carlos Ribeiro. “O galego-português e os seus detentores ao longo do séc. XIII.” E-Spania 13, (2012), https://journals.openedition.org/e-spania/21084

Mitre, Emilio. Morir en la Edad Media. Los hechos y los sentimientos. Madrid: Cátedra, 2019.

Montero Santalha, José-Martinho. O testo do testamento de 1214 de Dom Afonso II, rei de Portugal. Santiago de Compostela: Academia Galega da Língua Portuguesa, 2015.

Muñoz Fernández, Ángela. “La mediación femenina como forma de acción política. Tiempos, contextos y transformaciones de un rol político (Castilla, siglos XIV-XV).” E-Spania 20 (2015), https://doi.org/10.4000/e-spania.24146

Neto, Dirceu Marchini. “Relações entre o Mosteiro de Santa Cruz de Coimbra, os reis de Portugal e demais poderes laicos (séculos XII a XV): análise da documentação publicada por Saul António Gomes.” Estudios Historicos 3 (2009): 1-19.

Oliveira, Ana. Rainhas medievais de Portugal. 17 Mulheres, 2 Dinastias, 4 Séculos de História. Lisboa: A Esfera dos Livros, 2010.

Oliveira, Miguel de. “O senhorio da cidade do Porto e as primeiras questões com os bispos.” Lusitania sacra 4 (1959): 29-60.

Orlandis Rovira, José. “Las peregrinaciones en la religiosidad medieval.” Príncipe de Viana 2-3 (1986): 607-14.

Pacheco, Milton Pedro Dias. “Os Proto-mártires de Marrocos da Ordem de São Francisco. Muy suave odor de sancto martyrio.” Revista lusófona de Ciência das Religiões 15 (2009): 85-108.

Pacheco, Milton Pedro Dias. “The Forms of Martyrdom: Elements for the Iconographic Study of the Morocco Protomartyrs in Portugal (Thirteenth-Sixteenth Centuries).” Imago Temporis. Medium Aevum 16 (2022): 135-71, https://doi.org/10.21001/itma.2022.16.05

Paiva, José Pedro, coord. História da Diocese de Viseu. Séc. VI-1505, vol. 1. Coímbra: Imprensa da Universidade de Coimbra, 2016.

Pavón Benito, Julia. “El testamento, un símbolo de la peregrinatio.” Anuario de Estudios Medievales 34, no. 1 (2004): 31-50, https://doi.org/10.3989/aem.2004.v34.i1.180

Pavón Benito, Julia y Ángeles García de la Borbolla. Morir en la Edad Media: la muerte en la Navarra medieval. Valencia: Universitat de València, 2007.

Pereira, Armando de Sousa. “O infante D. Fernando de Portugal, senhor de Serpa (1218-1246): história da vida e da morte de um cavaleiro andante.” Lusitania Sacra 10 (1998): 95-121.

Pick, Lucy. Her Father’s Daughter: Gender, Power, and Religion in the Early Spanish Kingdoms. Ithaca: Cornell University Press, 2017, https://doi.org/10.7591/9781501714344.

Portilla González, Aída. “El arte del buen morir en los testamentos medievales de la catedral de Sigüenza (siglos XII-XV).” Espacio, tiempo y forma 29 (2016): 621-73, https://doi.org/10.5944/etfiii.29.2016.14046

Rocha, Maria Ângela Beirante da. Territorios do Sagrado: crenças e comportamentos na Idade Média Peninsular. Lisboa: Colibri, 2011.

Rodrigo Estevan, María Luz. Testamentos medievales aragoneses. Ritos y actitudes ante la muerte (siglo XV). Zaragoza: Ediciones 94, 2002.

Rodríguez Velasco, María. “Símbolos para la eternidad: iconografía funeraria en la Baja Edad Media.” En El mundo de los difuntos: culto, cofradías y tradiciones, editado por Francisco Javier Campos y Fernández de Sevilla, 445-462. San Lorenzo del Escorial: Ediciones Escurialenses, 2015.

Rollo-Koster, Joëlle, ed. Death in Medieval Europe. Death Scripted and Death Choreographed. Londres: Routledge, 2017, https://doi.org/10.4324/9781315466859.

Romero Portilla, Paz “Valor de la documentación real portuguesa para la Historia de Galicia en la Edad Media.” Cuadernos de estudios gallegos, 51, no. 117 (2004): 219-37, https://doi.org/10.3989/ceg.2004.v51.i117.110

Romero Portilla, Paz. “Aproximación a las relaciones entre ciudades gallegas y portuguesas a través de la documentación en el siglo XIII.” En El mundo urbano en la Castilla del siglo XIII, editado por Manuel González Jiménez, vol. 2, 285-90. Sevilla: Fundación El Monte, 2006.

Sá-Nogueira, Bernardo de. “Urraca de Castela (1186/1187-1220).” En As primeiras rainhas: Mafalda de Mouriana, Dulce de Barcelona e Aragão, Urraca de Castela, Mecia Lopes de Haro, Beatriz Afonso, editado por Manuela Santos Silva, Isabel dos Guimarães Sá y Ana Maria Seabra de Almeida Rodrigues, 211-96. Lisboa: Círculo Leitores, 2012.

Segura Graíño, Cristina. “Las mujeres mediadoras y/o constructoras de la paz.” En Guerra y paz en la Edad Media, editado por Ana Arranz Guzmán, 421-38. Madrid: Sílex, 2013.

Shadis, Miriam. Berenguela of Castile (1180-1246) and Political Women in the High Middle Ages. Nueva York: Palgrave Macmillan, 2009, https://doi.org/10.1057/9780230103139.

Silva, José Custódio Vieira da. O panteão régio do Mosteiro de Alcobaça. Lisboa: Instituto Português do Património Arquitectónico, 2003.

Veloso, Maria Teresa. “A questão entre Afonso II e suas irmãs sobre a detenção dos direitos senhoriais.” Revista portuguesa de história, 18 (1980): 197-229, https://doi.org/10.14195/0870-4147_18_5

Vilar, Hermínia. “Rituais e morte em testamentos dos séculos XIV e XV.” En O Reino dos Mortos na Idade Média Peninsular, editado por José Mattoso, 165-76. Lisboa: Edições João Sá da Costa, 1996.

Vilar, Hermínia. Alfonso II. Um rei sem tempo. Lisboa: Círculo de Leitores, 2008.

Vilar, Hermínia. “D. Afonso II e as Navas de Tolosa: a construção de um rei.” En La Península Ibérica en tiempos de las Navas de Tolosa, editado por Carlos Estepa Díez y María Antonia Carmona Ruiz, 481-96. Murcia: Universidad de Murcia, 2014.

Vilar, Hermínia. “Crime e perdão: a morte de dois bispos no Portugal do século XIV.” En La muerte de los príncipes en la Edad Media: balance y perspectivas historiográficas, editado por Fermín Miranda García y María Teresa López de Guereño Sanz, 51-66. Madrid: Casa de Velázquez, 2020, https://doi.org/10.4000/books.cvz.22792.

Wood, Robert. “Life and death: a study of the wills and testaments of men and women in London and Bury St. Edmunds in the late Fourteenth and early Fifteenth centuries.” PhD diss., London Royal Holloway, 2013, https://core.ac.uk/download/pdf/78864036.pdf

Wysmulek, Jakub. History of wills, testators and their families in late Medieval Krakow. Leiden: Brill, 2021, https://doi.org/10.1163/9789004461444.

Descargas

Publicado

01/07/2024

Cómo citar

Perrino, V. (2024). Timens diem mortis meae: el testamento de Urraca de Castilla, reina de Portugal (1214) . Edad Media. Revista De Historia, (25), 385–420. https://doi.org/10.24197/em.25.2024.385-420